Bιβλιοπροτάσεις #11: 2+2+1(για αρχάριους, advanced και έμπειρους αναγνώστες)

Το Πάσχα μας γέμισε ενέργεια, κοιλιές και ευχάριστα πρόσωπα και, ενώ η άνοιξη συνεχίζει την γλυκιά της πορεία, ήρθε η ώρα να ρίξουμε μια μικρή ματιά σε Έλληνες και Ελληνίδες δημιουργούς του πρώτου μισού του 20ου αιώνα, πολλοί από τους οποίους συγκαταλέγονται στην περίφημη γενιά του ’30. 

______________________

Παραμύθι χωρίς όνομα (Πηνελόπη Δέλτα)

Ξεκινάμε απαλά με ένα πολύ αξιόλογο και ευανάγνωστό έργο μιας εμβληματικής συγγραφέα των αρχών του 20^ου αιώνα, της Πηνελόπης Δέλτα. Το Παραμύθι χωρίς όνομα (1911) είναι ένα αλληγορικό έργο που, αν και απευθύνεται σε νεανικό κοινό, φέρει έντονα πολιτικά και ηθικά μηνύματα. Η ιστορία διαδραματίζεται στο φανταστικό βασίλειο της Χώρας των Μοιρολατρών, που έχει παρακμάσει από τη διαφθορά, την τεμπελιά και την αδιαφορία των πολιτών και των ηγετών του. Όταν ο βασιλιάς πεθαίνει, ο γιος του, ο νεαρός Πρίγκιπας Συνετός, αναλαμβάνει την αποστολή να αναγεννήσει τη χώρα, ξεπερνώντας δυσκολίες, δοκιμασίες και προσωπικές θυσίες. Το παραμύθι είναι ξεκάθαρα επηρεασμένο από το ιστορικό πλαίσιο των αρχών του 20ού αιώνα, μια εποχή εθνικών κρίσεων για την Ελλάδα (όπως ο Μακεδονικός Αγώνας και η παρακμή μετά τον ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897). Η Δέλτα, ανήσυχη για την πορεία του έθνους, χρησιμοποιεί την αλληγορία για να υπογραμμίσει την ανάγκη για προσωπική ευθύνη, εργατικότητα, ηθική αναγέννηση και συλλογική προσπάθεια. Με απλή αλλά ζωντανή γλώσσα και έντονο συμβολισμό, το Παραμύθι χωρίς όνομα ξεχωρίζει ως ένα έργο που, μέσα από το ένδυμα της φαντασίας, μεταφέρει βαθιά πατριωτικά και κοινωνικά ιδανικά, διατηρώντας τη δύναμή του μέχρι σήμερα. Παρόλο που προσωπικά και ιδεολογικά διαφωνώ με την ηθικολογική και πατριωτική προσέγγιση της Δέλτα, θεωρώ το έργο της αξιοπρόσεκτο, καθώς αποτελεί μια από τις λιγοστές προσπάθειες γυναικείας λογοτεχνικής δραστηριότητας σε έναν τόπο σε γενικές γραμμές συντηρητικό, ειδικά στον χωροχρονικό πλαίσιο στο οποίο αναφερόμαστε. 

______________________

Το νούμερο 31328 (Ηλίας Βενέζης)

Για άλλη μια φορά θα προτείνω μυθιστόρημα ενός από τους πιο ‘ξεχασμένους’ κατά τη γνώμη μου Έλληνες συγγραφείς, το έργο του οποίου φωτίζει σαν άστρο ανάμεσα στην πλούσια λογοτεχνική δραστηριότητα της περιόδου. Την προηγούμενη φορά είχα αναφερθεί σε ένα σχετικά λιγότερο γνωστό βιβλίο του, τη Γαλήνη, αναφερόμενη σε μια διαφορετική κατάσταση του ίδιου ιστορικού γεγονότος. Το νούμερο 31328 (1931) του Ηλία Βενέζη είναι ένα συγκλονιστικό μυθιστόρημα βασισμένο στις προσωπικές εμπειρίες του συγγραφέα από τη Μικρασιατική Καταστροφή και την αιχμαλωσία του στα τάγματα εργασίας των Τούρκων μετά το 1922. Ο τίτλος αναφέρεται στον αριθμό που του αποδόθηκε ως αιχμαλώτου, αφαιρώντας του κάθε προσωπική ταυτότητα και υπογραμμίζοντας την απόλυτη απανθρωπιά της κατάστασης. Το έργο περιγράφει, με ωμή αμεσότητα αλλά και με λυρική ευαισθησία, τις κακουχίες, τις ταπεινώσεις και τη σωματική και ψυχική εξάντληση που υπέστησαν οι αιχμάλωτοι Έλληνες. Παρά τον ακραίο πόνο, ο συγγραφέας δεν παραδίδεται στην ωμή καταγγελία. Μέσα από τις σελίδες του αναδεικνύεται η πίστη στην αξιοπρέπεια του ανθρώπου, η αλληλεγγύη και το θαύμα της αντοχής απέναντι στη βαρβαρότητα. Το έργο εντάσσεται στο ιστορικό πλαίσιο της Μικρασιατικής Καταστροφής και της ανταλλαγής πληθυσμών, σε μια εποχή που ο ελληνικός λαός προσπαθούσε να διαχειριστεί ένα τεράστιο εθνικό τραύμα. Το νούμερο 31328 παραμένει ένα από τα κορυφαία αντιπολεμικά και ανθρωπιστικά κείμενα της ελληνικής λογοτεχνίας, δίνοντας φωνή σε μια γενιά που γνώρισε την απώλεια, την ξενιτιά και την καταστροφή. 

______________________

Η ζωή εν τάφω (Στρατής Μυριβήλης)

Απόσπασμα του συγκεκριμένου έργου αποτέλεσε ένα από τα πρώτα ερεθίσματα που κέντρισε το ενδιαφέρον για την λογοτεχνία, διαβασμένο στα πλαίσια ενός τραγικά δομημένου από κάθε άποψη (τότε) μαθήματος γυμνασίου. Η Ζωή εν Τάφω (1930) του Στρατή Μυριβήλη είναι ένα από τα πρώτα και σημαντικότερα ελληνικά αντιπολεμικά μυθιστορήματα, βασισμένο στις προσωπικές εμπειρίες του συγγραφέα ως στρατιώτη στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Το έργο αποτελείται από σύντομα, αυτοτελή επεισόδια που συνθέτουν μια εσωτερική καταγραφή της ζωής στα χαρακώματα: φόβος, πείνα, ψυχική και σωματική φθορά, αλλά και μικρές στιγμές ανθρωπιάς μέσα στη φρίκη του πολέμου. Ο ήρωας και αφηγητής, ο λοχίας Κωσταντής, περιγράφει την καθημερινή του ζωή ανάμεσα στη ζωή και στον θάνατο, σε έναν κόσμο όπου ο άνθρωπος έχει γίνει ένα άβουλο κομμάτι της πολεμικής μηχανής. Μέσα από τη λιτή και ζωντανή γλώσσα του Μυριβήλη, ο αναγνώστης βιώνει την αγωνία, την αποξένωση και τη βαθιά ανάγκη για επιστροφή σε έναν κόσμο ειρηνικό και ανθρώπινο. Το έργο γράφτηκε σε μια Ελλάδα ακόμα τραυματισμένη από τους Βαλκανικούς Πολέμους, τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και τη Μικρασιατική Καταστροφή, αποτυπώνοντας το πνεύμα μιας εποχής που ήξερε πολύ καλά το τίμημα του πολέμου. Η Ζωή εν Τάφω καθιέρωσε τον Μυριβήλη ως έναν από τους σημαντικότερους εκπροσώπους της ελληνικής λογοτεχνίας του Μεσοπολέμου και παραμένει ένα κλασικό κείμενο για τη ματαιότητα και την τραγικότητα της πολεμικής εμπειρίας.

______________________

Ο Μέγας Ανατολικός (Ανδρέας Εμπειρίκος)

Μικρή αλλαγή (μεγάλη για την ακρίβεια) στο ύφος των προτεινόμενων βιβλίων. Ο Μέγας Ανατολικός είναι το μεγαλύτερο και πιο φιλόδοξο έργο του Ανδρέα Εμπειρίκου, γραμμένο σε διάστημα πολλών ετών αλλά δημοσιευμένο μεταθανάτια (1990-1992). Πρόκειται για ένα μνημειώδες μυθιστόρημα δεκαοκτώ τόμων, όπου ο Εμπειρίκος, πρωτοπόρος του υπερρεαλισμού στην Ελλάδα, ξεδιπλώνει ένα τολμηρό όραμα ελευθερίας, ηδονής και ουτοπικής συμφιλίωσης. Το έργο αφηγείται το ταξίδι του φανταστικού υπερωκεάνιου «Μέγας Ανατολικός», το οποίο το 1867 ξεκινά από το Λίβερπουλ με προορισμό τη Νέα Υόρκη. Στο πλοίο, άνθρωποι από κάθε κοινωνική τάξη και εθνικότητα παραδίδονται σε έναν ατέρμονο εορτασμό των αισθήσεων και της ερωτικής ελευθερίας, έξω από τα όρια και τις απαγορεύσεις της συμβατικής κοινωνίας. Η ερωτική πράξη ανυψώνεται σε μια τελετουργία αγάπης, ζωής και αναγέννησης. Το έργο εντάσσεται στο ευρύτερο πλαίσιο του ευρωπαϊκού μοντερνισμού και υπερρεαλισμού, επηρεασμένο τόσο από την ψυχανάλυση του Freud όσο και από τις ουτοπικές αντιλήψεις για μια απελευθερωμένη ανθρώπινη φύση. Παρά την έκδηλη προκλητικότητά του, ο Μέγας Ανατολικός δεν επιδιώκει τη σκανδαλοθηρία, αλλά την κατάργηση κάθε καταπίεσης στο όνομα μιας αληθινά ελεύθερης και δημιουργικής ανθρώπινης ύπαρξης. Με την τολμηρή του γλώσσα και τη χειμαρρώδη φαντασία του, το έργο θεωρείται κορυφαία στιγμή όχι μόνο της ελληνικής αλλά και της παγκόσμιας υπερρεαλιστικής λογοτεχνίας, ειδικά αν συνυπολογιστεί η εποχή κατά την οποία γραφόταν (1945 – 1951, μεταπολεμική/εμφυλιακή περίοδος). Ο μεγάλος σουρεαλιστής συγγραφέας και ποιητής άφησε ως παρακαταθήκη του ένα απέραντο μυθιστόρημα, η ανάγνωση ενός μέρους του οποίου αποτελεί από μόνη της μια ξεχωριστή αναγνωστική εμπειρία. 

______________________

Ο τελευταίος πειρασμός (Νίκος Καζαντζάκης)

Κανονικά δεν θα έπρεπε να πω τίποτα και να κλείσω το άρθρο εδώ. Το συγκεκριμένο έργο, ένα από τα πολλά που ξεχωρίζουν στην λίστα των δημιουργημάτων του συγγραφέα, συνιστά ακόμα ένα βαθιά ριζοσπαστικό και προκλητικό κείμενο, αναφερόμενο στο πιο επιδραστικό θρησκευτικό δράμα παγκοσμίως. Προσωπικά το διάβασα την περίοδο που του ταιριάζει καλύτερα: Πάσχα. Ο Τελευταίος Πειρασμός (1951) είναι ένα από τα πιο τολμηρά και πολυσυζητημένα έργα του Νίκου Καζαντζάκη, το οποίο προσφέρει μια βαθιά ανθρώπινη προσέγγιση στη μορφή του Ιησού Χριστού. Ο Καζαντζάκης παρουσιάζει έναν Χριστό που παλεύει με τα ίδια πάθη και τους ίδιους πειρασμούς που δοκιμάζουν κάθε άνθρωπο: τον φόβο, την αμφιβολία, την ανάγκη για ανθρώπινη αγάπη και γαλήνη. Μέσα από αυτή την πάλη, η θεϊκή του αποστολή αποκτά ακόμα μεγαλύτερο νόημα και δύναμη. Το έργο επικεντρώνεται στον “τελευταίο πειρασμό” του Χριστού πάνω στον σταυρό: μια ονειρική εκδοχή μιας εναλλακτικής ζωής γεμάτης οικογενειακή ευτυχία και ανθρώπινες χαρές, την οποία τελικά απορρίπτει για να ολοκληρώσει τη θυσία του. Ο Καζαντζάκης προσεγγίζει με σεβασμό αλλά και με τολμηρή δημιουργική ελευθερία τη θεολογική και υπαρξιακή διάσταση της θυσίας, τονίζοντας τη βαθιά τραγικότητα και το μεγαλείο της ανθρώπινης φύσης του Χριστού. Το βιβλίο γράφτηκε σε μια εποχή που ο Καζαντζάκης βρισκόταν στο απόγειο της πνευματικής του αναζήτησης και σφραγίστηκε από τις φιλοσοφικές του ανησυχίες γύρω από την ελευθερία, την υπέρβαση και το νόημα της ύπαρξης. Αντιμετώπισε σφοδρές αντιδράσεις, κυρίως από θρησκευτικούς κύκλους, αλλά αναγνωρίστηκε διεθνώς ως ένα σημαντικό λογοτεχνικό και πνευματικό επίτευγμα. Ο Τελευταίος Πειρασμός παραμένει ένα συγκλονιστικό έργο που διερευνά την αγωνία του ανθρώπου μπροστά στο θείο, τον αγώνα ανάμεσα στο καθήκον και στην επιθυμία, και την ατέρμονη προσπάθεια υπέρβασης της ανθρώπινης μοίρας. Ο χαρακτηριστικός τρόπος γραφής του Καζαντζάκη και η ιδιαίτερα ρεαλιστική και ευαίσθητη προσέγγιση μιας (ιστορικής;) προσωπικότητας συντελούν στην δημιουργία ενός λογοτεχνικού αριστουργήματος κι ενός κατάλληλου αναγνώσματος για όλους τους υγιώς σκεπτόμενους ανθρώπους, εκείνους που αρέσκονται στην αναζήτηση και την συνεχή αναθεώρηση όσων τους ορίζουν με αρχή το μέγα άβατο, την τόσο οικεία όσο και ακατανόητη έννοια της θρησκείας. 

Αναρωτιέμαι αν, έτσι όπως κατέληξε προβοκατόρικη (σχετικά) η λίστα, έπρεπε να την εμπλουτίσω με το περίφημο Ο Χριστός Ξανασταυρώνεται ή άλλα έργα που θέτουν στο στόχαστρο την πιο εμετική από τις ανθρώπινες συμπεριφορές, την βυθισμένη στη συντήρηση υποκρισία, όχι όμως άμεσα (κάτι που μόνο σε άκομψο αποτέλεσμα θα κατέληγε), αλλά μέσα από την προσπάθεια να προσεγγιστούν βαθύτερα ζητήματα που απασχολούν διαχρονικά τον άνθρωπο. Γιατί ακριβώς ο στόχος της τέχνης δεν θα έπρεπε να είναι η πρόκληση ως αυτοσκοπός, αλλά η τροφοδότηση της κοινωνίας με περιεχόμενο που δύναται να την εξελίξει, δείχνοντας της τα καλά και τα στραβά της. Ίσως αυτό αποτελεί ιδέα για μελλοντικό άρθρο με βιβλιοπροτάσεις. Θα φανεί, θα φανεί…

______________________