Η εντυπωσιακή περίπτωση του Νίκου Σκαλκώτα και οι λόγοι που το 2019 αφιερώθηκε στο έργο του!
Γεννημένος το 1904 στη Χαλκίδα με καταγωγή οικογένεια μουσικών, άρχισε τα μαθήματά του από την ηλικία των πέντε ετών. Μετακόμισε στην πρωτεύουσα για να μορφωθεί και τα χρόνια της εφηβείας του έπαιζε βιολί κι έγραφε ποίηση. Ανήλικος ακόμα φεύγει στο Βερολίνο για να συνεχίσει τις σπουδές του. Εκεί δημιούργησε περισσότερα από 70 έργα με καινοτόμα και ελεύθερη συνθετική μορφή. Ελάχιστα έχουν σωθεί, όμως είναι αρκετά για να κρίνουμε αν η διδασκαλία των Arnold Schönberg και Kurt Weill ήταν τέτοια που τον ώθησε σε συνθετικές καινοτομίες επηρεασμένες από το κλίμα της εποχής ή ήταν η αρχή μιας απόλυτα προσωπικής πορείας.
Όταν ο Αυστριακός εξπρεσιονιστής Schönberg, ο συνθέτης που εξέλιξε την σύγχρονη κλασική μουσική εκτός μελωδιών και δημοφιλών τάσεων, στις αρχές του ’30 αυτοεξορίστηκε στην Αμερική για να αποφύγει το απολυταρχικό καθεστώς της Γερμανίας, ο Σκαλκώτας περνώντας μια έντονη προσωπική κρίση, αποφάσισε να επιστρέψει στην Ελλάδα.
Ούτε καν 30 ετών, συνθέτης που μαθήτευσε στην Γερμανία και συμμετείχε στην ανανεωτική τάση της κλασικής μουσικής, ο Έλληνας μουσικός αντιμετωπίστηκε – όπως ήταν αναμενόμενο – με χλιαρή ως επιθετική διάθεση. Χωρίς όμως να μπορεί να είναι ευδιάκριτο πόσο οι τότε επικρατέστεροι της κλασικής μουσικής ήταν πολέμιοι ή απλά αδιάφοροι στην παρουσία του Σκαλκώτα, αναφέρουμε μεταξύ άλλων τους Δημήτρη Μητρόπουλο και Μανώλη Καλομοίρη.
Ο Δημήτρης Μητρόπουλος, γεννημένος την πρώτη Ολυμπιάδα της σύγχρονης εποχής, είχε ήδη σταματήσει τη σύνθεση και ασχολιόταν με τη διεύθυνση ορχήστρας, λίγο πριν εγκαταλείψει οριστικά την Αθήνα για την Αμερική. Ένας άνθρωπος με ποίκιλες αυτό-καταπιέσεις, που μαζί με άλλους Έλληνες διανοούμενους εναντιώθηκε στα χρόνια του δευτέρου παγκοσμίου πολέμου, προσπαθώντας να οδηγήσει σε μια επανάσταση ιδεών. Ποτέ δεν το πέτυχαν, αλλά αυτό είναι μια άλλη ιστορία.
Ο Μανώλης Καλομοίρης, 50 ετών τότε, ήταν η κορωνίδα της κλασικής μουσικής στη χώρα. Θιασώτης του Wagner, αλλά και εμπνεόμενος από τη δημοτική παράδοση, ήταν πολυγραφότατος και κατείχε σημαντικές θέσεις μεταξύ άλλων του Αρχιμουσικού και Επιθεωρητή σε όλες τις στρατιωτικές μπάντες της Αθήνας. Πέθανε σε ηλικία 79 ετών, αρκετά μετά τον Σκαλκώτα και δύο χρόνια μετά το θάνατο του Μητρόπουλου με την μπαγκέτα στο χέρι, όταν διεύθυνε Mahler στη Σκάλα του Μιλάνου!
Η τύχη που του επιφύλαξε το κατεστημένο της Ελλάδας ήταν άσχημη. Ο συνθέτης και βιολιστής, ο δημιουργός έργων και διασκευαστής άλλων σημαντικών, ο άνθρωπος με τη μαθητεία δίπλα σε κορυφαίους της Ευρώπης, βρίσκει θέση στα τελευταία αναλόγια των ορχηστρών της εποχής με μόνο σκοπό τον άρτον ημών τον επιούσιον! Κάτι ανάμεσα σε φόβο για πιθανή κατάληψη ουσιαστικών θέσεων και κακία για το δημιουργό, σε μία χώρα που κυβερνιόταν με πραξικοπήματα, διορισμένους πρωθυπουργούς και εν τέλει δικτατορία. Όλες οι πόρτες κλειστές, ο χλευασμός και η αδιαφορία τον οδηγούν στη φτώχεια και την απογοήτευση.
Άκουσε τη λίστα με τα τραγούδια του που σου ετοιμάσαμε:
Ο Σκαλκώτας τότε πέρασε στο προσωπικό του περιθώριο. Απομακρύνθηκε, κλείστηκε στον εαυτό του, αφού δεν βρήκε καμία αναγνώριση πια στο πρωτοποριακό του έργο. Για τα επόμενα δέκα έτη και στην κορύφωση του πολέμου, με τη βοήθεια του πατέρα του, συνθέτει ένα τεράστιο αριθμό έργων, μεταξύ των οποίων και τους «Ελληνικούς Χορούς», παρόλα αυτά, ποτέ δεν βρήκε την καταξίωση στην «καλή κοινωνία» της Αθήνας και τους συντηρητικούς «σοβαρούς» μουσικούς κύκλους. Αυτή η δεύτερη τεράστια συγκομιδή δημιουργίας τον έκανε να παραμείνει όρθιος, αν και πολύ μακριά από την πραγματική του αξία και φυσικά χωρίς καμία αξιοποίηση της καλλιτεχνικής και συνθετικής του δεινότητας. Πέθανε το 1949, δύο μέρες πριν τη γέννηση του δεύτερου γιου του (από τον δεύτερο γάμο του με την πιανίστρια Μαρία Παγκαλή).
Κανένα έργο του δεν παίχτηκε ζωντανά όσο ζούσε, παντελώς άγνωστος και αμελημένος ο Νίκος Σκαλκώτας πέρασε στη λήθη στην αρχή του δεύτερου μισού του 20ου αιώνα. Η τεράστια παρακαταθήκη, τόσο σε ατονικές συνθέσεις όσο και σε δικής του επινόησης δωδεκαφθογγικό σύστημα, τουλάχιστον όσα σώθηκαν από τη δεύτερη περίοδό του και ελάχιστα από την πρώτη, έμειναν για λίγο στα συρτάρια της ιστορίας. Μερικοί φίλοι και θαυμαστές του (Εταιρεία Φίλων Σκαλκώτα), στην προσπάθεια να διαφυλάξουν την ουσία του ονόματός του, προχώρησαν στην αξιοποίηση των περισσότερο εμπορικών και λαϊκών έργων του, κυρίως αυτών που εμπνεύστηκε και ήταν ευδιάκριτο στα αυτιά των αμύητων, από την ελληνική παραδοσιακή μουσική.
Μετά την επιστροφή του από την ναζιστική Γερμανία στην Ελλάδα, ο Σκαλκώτας δεν επανεντάχθηκε ουσιαστικά ποτέ στους μουσικούς κύκλους. Οι θέσεις που κατάφερε να απασχοληθεί ήταν καθαρά βιοποριστικές και το έργο του έμεινε άγνωστο για πολλά χρόνια. Θυμίζει μια κλασική λογοτεχνική ιστορία ενός παιδιού-θαύμα που κάνει τεράστια άλματα στα πρώτα του χρόνια και καθόλου ρομαντικά προσγειώνεται στην πραγματικότητα του βιοπορισμού και της επιβίωσης λίγο μετά. Η συνθετική τεχνική του δεν μπορεί να γίνει κατανοητή μόνο με την ακρόαση των «Ελληνικών Χορών» και των «Μπαλέτων» του. Το πόσος χρόνος θα χρειαστεί ποτέ δεν θα το καταλάβουμε, κυρίως λόγω της έλλειψης καταγραφής των πρώτων έργων του συνθέτη την εποχή του Βερολίνου.
Το 1954 κυκλοφορεί στην Ολλανδία το ‘Modern Greek Chamber Music’ από τη Phillips που περιέχει σύντομο ηχογραφημένο υλικό του. Η πρώτη δισκογραφική αποτύπωση του Σκαλκώτα στην Αμερική έγινε το 1956, τέταρτο έργο μεταξύ τεσσάρων, κάλυπτε τα τελευταία 7 λεπτά της δεύτερης πλευράς ενός δίσκου με το ‘Little Suite For Strings’. Τον αμέσως επόμενο χρόνο η επίσης αμερικανική εταιρεία Fantasy κυκλοφορεί το ’12 Greek Dances’ ενώ ο Δημήτρης Μητρόπουλος διευθύνει την Φιλαρμονική Ορχήστρα της Νέας Υόρκης σε 4 από τους 36 ελληνικούς χορούς στο δίσκο της Columbia ‘Marche Slav’.
Χρειάζονται άλλα δέκα χρόνια για να εμφανιστεί για πρώτη φορά στην Ελλάδα δισκογραφημένη δουλειά του Σκαλκώτα. Σε ερμηνεία της Μαρίκας Παπαϊωάννου (αδερφής του Γιάννη Παπαϊωάννου), ένα έργο του Μάνου Χατζιδάκι και δύο του Σκαλκώτα (στη δεύτερη πλευρά πάλι!) από την Columbia Records. Τα έτη 1973 και 1974 μικρές συνθέσεις του ακούγονται στην 3η και 4η Ελληνική Εβδομάδα Σύγχρονης Μουσικής.
Η πιο συστηματική προσπάθεια έκδοσης και εκτεταμένης προβολής του έργου του επιτεύχθηκε κυρίως χάρη στις προσπάθειες του μουσικολόγου Γιάννη Γ. Παπαϊωάννου, ενώ τη δεκαετία του 2000 το σύνολο του αρχείου Σκαλκώτα πέρασε στο Ίδρυμα Αιμιλίου Χουρμουζίου – Μαρίκας Παπαϊωάννου. Κινήσεις έκανε και ο Μάνος Χατζιδάκις μέσω δισκογραφικών εταιρειών όπως ο Σείριος και η Lyra για να κάνει γνωστό το έργο του συνθέτη. Όμως τα πάντα άλλαξαν όταν το 1998 η σουηδική BIS αποφάσισε να ξεκινήσει ένα τιτάνιο έργο και να κυκλοφορήσει το σύνολο της δουλειάς του Νίκου Σκαλκώτα! Εν έτη 2019, η δισκογραφική εταιρεία βρίσκεται στην 19η κυκλοφορία με τίτλο ‘From Berlin to Athens: Piano Music by Nikos Skalkottas’.
Η περίπτωση του Νίκου Σκαλκώτα είναι εντυπωσιακή λόγω της σημασίας των δημιουργιών του και τραγική λόγω της μη έγκαιρης αναγνώρισης του. Τα τελευταία 20 χρόνια κριτικοί και μουσικόφιλοι από όλο τον κόσμο γράφουν διθυράμβους για το έργο του. Τον χαρακτηρίζουν σαν τον Μότσαρτ της εποχής μας, σαν το θαύμα της Ελλάδας, σαν ένα ηφαίστειο δημιουργικότητας και το ‘Piano Concerto no.2’ θεωρείται το καλύτερο κονσέρτο για πιάνο του 20ου αιώνα!
70 χρόνια μετά το θάνατό του και το 2019 ονομάζεται «Έτος Σκαλκώτα» με εκδηλώσεις μεγάλης αξίας και σημασίας για την αναγνώριση που του αξίζει. Ο μουσουργός αυτός που όχι μόνο δεν επευφημήθηκε αλλά δεν είχε καν την ευκαιρία να ακουστεί από τους συγχρόνους του, απολαμβάνει σήμερα την αποδοχή των ερμηνευτών και του κοινού. Ας κρατήσουμε αυτό κι ας απολαύσουμε μέρος του έργου του με την προσμονή περισσότερων μουσικών συνθέσεων από το τεράστιο αρχείο του Νίκου Σκαλκώτα. Του ανθρώπου που βασανίστηκε και δεν πρόδωσε την τέχνη του, αλλά έμεινε ακέραιος εκφραστής των προσωπικών του ιδεών.
Στο πλαίσιο εορτασμού του «Έτους Σκαλκώτα», το Μέγαρο Μουσικής Θεσσαλονίκης ετοίμασε ένα διήμερο αφιέρωμα, στις 7 και 8 Δεκεμβρίου το 2019, με ομιλίες για την γνωριμία με τον συνθέτη και συναυλίες για την παρουσίαση του έργο του.
