Γράμμα από το 2028.
Το 2020, η Ελλάδα είχε αρχίσει να ανακάμπτει από μια βαθιά δεκαετή οικονομική κρίση κατά την οποία συρρικνώθηκε το ΑΕΠ και διασπάστηκε η κοινωνική συνοχή. Ωστόσο, η ανάκαμψη δεν είχε οδηγήσει στις πολύ αναγκαίες διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις, ούτε είχε αλλάξει την «Yo no sé mañana»[2] κουλτούρα λήψης αποφάσεων που ήταν εγγενής στην ψυχή του έθνους.
Παρ’ όλα αυτά, οι περισσότεροι ήμασταν αισιόδοξοι ότι η εποχή της λιτότητας είχε περάσει, και ότι ένα καλύτερο μέλλον ήταν μπροστά μας. Μέσα στους πρώτους μήνες διακυβέρνησης, η νέα κεντροδεξιά κυβέρνηση είχε πραγματοποιήσει κάποιες μικρές μόνο μεταρρυθμίσεις, αλλά κατόρθωσε να δημιουργήσει μια θετική ψυχολογία στην κοινωνία, η οποία είχε άμεση επίδραση στην οικονομία και ιδιαίτερα στους βασικούς τομείς του τουρισμού και της ενέργειας. Στον τουρισμό, η Aegean Airlines, η μεγαλύτερη αεροπορική εταιρεία της χώρας, είχε μόλις αποκτήσει 46 αεροσκάφη A320neo, ενώ είχαν χορηγηθεί άδειες για μερικά τεράστια νέα ξενοδοχεία, και η Fraport, ιδιοκτήτης 14 αεροδρομίων, είχε ξεκινήσει μια σημαντική επένδυση 330 εκατομμυρίων ευρώ.
Στον ενεργειακό τομέα, ο πρωθυπουργός είχε ανακοινώσει το κλείσιμο όλων των λιγνιτικών μονάδων παραγωγής ενέργειας έως το 2028, ενώ διεθνείς εταιρείες πετρελαίου ανταγωνίζονταν για τα δικαιώματα γεωτρήσεων στο Αιγαίο και στο Ιόνιο Πέλαγος. Παράλληλα, Ελλάδα, Κύπρος, Ισραήλ και ΗΠΑ συμφώνησαν στον EastMed, ένα νέο έργο 7 δισεκατομμυρίων δολαρίων, για την κατασκευή ενός αγωγού φυσικού αερίου 1.900 χιλιομέτρων που θα συνέδεε τα αποθέματα φυσικού αερίου της Ανατολικής Μεσογείου με την Ελλάδα.
Αλλά αυτά ήταν τότε. Σήμερα, οκτώ χρόνια μετά τη μεγάλη πανδημική κρίση, η Ελλάδα είναι μια διαφορετική χώρα. Η τουριστική βιομηχανία έχει καταρρεύσει, μαζί με τις κατασκευές, τα ακίνητα και την πώληση προϊόντων και υπηρεσιών πολυτελείας. Από την άλλη πλευρά, έχουν αναπτυχθεί σημαντικά οι τομείς των ψηφιακών υπηρεσιών, της πρωτογενούς παραγωγής (ειδικά τα προϊόντα αγροδιατροφής), των ΑΠΕ, καθώς και ένας νεωτερικός τομέας υπηρεσιών «επαναχρησιμοποίησης».
Στην αρχή, σκεφτήκαμε ότι όλα θα επανέλθουν στο φυσιολογικό σε λίγους μήνες, αλλά στην πραγματικότητα, η πανδημία έπιασε ολόκληρη τη χώρα στον ύπνο. Το άμεσο αποτέλεσμα ήταν μια οικονομική κρίση που επηρέασε όλους τους τομείς αλλά είχε μεγαλύτερο αντίκτυπο στον τουρισμό, τις αεροπορικές μεταφορές, τον κατασκευαστικό τομέα, τα ακίνητα, τη βιομηχανία πετρελαίου, τις παραστατικές τέχνες και τα επαγγελματικά αθλήματα. Αυτές οι άμεσες επιπτώσεις με τη σειρά τους δημιούργησαν ένα φαινόμενο ντόμινο που άγγιξε ολόκληρη την οικονομία.
Ωστόσο, ήμασταν ακόμη αισιόδοξοι. Πρόσφατα είχαμε περάσει μια 10ετή οικονομική κρίση, οπότε υπήρχε κάποια εμπιστοσύνη ότι θα μπορούσαμε να αντιμετωπίσουμε και τα νέα προβλήματα με αποτελεσματικό τρόπο. Εκείνη τη στιγμή, δεν μπορούσαμε ακόμη να συνειδητοποιήσουμε τις πιο πολύπλοκες έμμεσες επιπτώσεις της πανδημικής κρίσης.
Κατά τη διάρκεια των μηνών της καραντίνας, μπορούσε κανείς να βγει από το σπίτι μόνο για συγκεκριμένους λόγους, όπως την επίσκεψη σε γιατρό, την προμήθεια ειδών πρώτης ανάγκης ή έναν σύντομο περίπατο. Σε εκείνη την πραγματικότητα πολλοί κλάδοι της οικονομίας κατέρρευσαν. Ποιος χρειαζόταν να αγοράσει νέα ρούχα, όταν σχεδόν δεν χρειαζόμασταν καθόλου ρούχα, ούτε αυτοκίνητο, ούτε κοσμήματα ή καλλυντικά ή υπηρεσίες αισθητικής.
Οι άνθρωποι εκτίμησαν εκ νέου την αξία μιας βόλτας στο δάσος, ενός επιτραπέζιου παιχνιδιού με την οικογένεια, της ανάγνωσης ενός ξεχασμένου βιβλίου. Πολλοί ξεκίνησαν να ζωγραφίζουν ή δοκίμασαν άλλες μορφές τέχνης, ενώ άλλοι τελειοποίησαν της DIY επιδόσεις τους. Επίσης, εκείνες τις μέρες οι άνθρωποι άρχισαν να ανακαλύπτουν ξανά τις μικρές απολαύσεις που κρύβονται σε απλά πράγματα, όπως το να κάνεις μια κουβέντα με παλιούς φίλους (αρχικά μέσω βιντεοκλήσεων), να περπατάς με αδιάβροχο στη βροχή, να σκαλίζεις το χώμα και να φροντίζεις έναν μικρό αστικό κήπο…
Εκείνη την εποχή, και παρόλο που η Ελλάδα είχε χαμηλές ψηφιακές επιδόσεις, ο ιδιωτικός τομέας αναδιοργανώθηκε γρήγορα και καθιέρωσε νέες διαδικασίες εργασίας, ένα νέο ήθος βασισμένο στην αμοιβαία εμπιστοσύνη αντί του ελέγχου του χρόνου. Οι υπηρεσίες τηλε-εξυπηρέτησης, οι τηλε-πωλήσεις και η τηλε-διδασκαλία των πάντων (από γλώσσες έως τέχνες, και από γυμναστική έως κηπουρική) ευημερούσαν.
«Το αύριο ανήκει σε εκείνους που μπορούν να το ακούσουν να έρχεται», ήταν το σύνθημα που ο David Bowie επινόησε για την προώθηση του άλμπουμ Heroes τη δεκαετία του 1970. Δυστυχώς, κατά τα πρώτα μετα-πανδημικά χρόνια, ήμασταν ανίκανοι να ακούσουμε ή να κατανοήσουμε τα σήματα μιας ταχείας μεταβολής των αξιών που τελικά μεταμόρφωσαν το παγκόσμιο επιχειρηματικό περιβάλλον. Η ανερχόμενη τάση της Νέας Ηθικής για την οποία μιλούσαν όλοι στη δεκαετία του 2010, έγινε τελικά κομμάτι της λαϊκής κουλτούρας της παγκόσμιας νεολαίας, αλλά είχε σημαντική απήχηση και στις μεγαλύτερες γενιές. Σήμερα το 2028, η βιωσιμότητα, η αυτάρκεια και η κοινωνική ευθύνη, πλέον γνωστά ως τα 3S[3], είναι στο επίκεντρο της στρατηγικής δημόσιων και ιδιωτικών φορέων. Η κοινωνία έχει ραγδαία στραφεί προς τη βιώσιμη παραγωγή και επαναχρησιμοποίηση, ενώ οι υπεύθυνες επενδύσεις[4] είναι ο απόλυτος κανόνας. Δεν υπάρχει καμία πρόσβαση στη χρηματοδότηση για έργα ή εταιρείες που δεν συμμορφώνονται με τον χρυσό κανόνα 3S.
Όπως ήταν αναμενόμενο, ο μαζικός τουρισμός σχεδόν εξαλείφθηκε, ενώ η ανάπτυξη του εσωτερικού τουρισμού και η άνοδος των ανεξάρτητων ταξιδιωτών και του bleisure[5] τουρισμού, αντιστάθμισαν μόνο εν μέρει τις απώλειες. Η κατάρρευση και η αναδιάρθρωση του τουρισμού επηρέασε επίσης τον κατασκευαστικό τομέα και τις αγορές ακινήτων, ενώ το λιανεμπόριο, ιδιαίτερα η γρήγορη μόδα, έχει επίσης καταρρεύσει. Σήμερα, οι καταναλωτές στρέφονται προς τον υπερ-τοπικισμό (μία τάση που είχε δειλά ξεκινήσει την προηγούμενη δεκαετία) και σε διάφορα κινήματα DIY. Η αστική γεωργία ευδοκιμεί, και ειδικές δημιουργικές υπηρεσίες που δίνουν νέα ζωή σε vintage ρούχα, έπιπλα και αυτοκίνητα.
Στον τομέα της ενέργειας, οι τιμές του αργού πετρελαίου μετά την πανδημία δεν ξεπέρασαν ποτέ τα 60$ ανά βαρέλι, παραμένοντας σημαντικά χαμηλότερες από τα επίπεδα πριν από την κρίση, επομένως όλες οι προγραμματισμένες επενδύσεις ορυκτών καυσίμων στη χώρα δεν ήταν πλέον βιώσιμες και σταμάτησαν. Όλοι περίμεναν ότι το τέλος της εποχής του πετρελαίου θα ερχόταν με την μείωση των αποθεμάτων και την αύξηση των τιμών, αλλά τελικά αυτό ήρθε με την μεγάλη πτώση των τιμών που έκανε ασύμφορες και αβέβαιες τις επενδύσεις στον τομέα των ορυκτών καυσίμων.
Σήμερα, βιώνουμε μία άνθηση διαφόρων μοντέλων επιχειρηματικότητας που σχετίζονται με τις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, όπως την ενοικίαση αστικού χώρου (ταράτσες, υπόστεγα, σκεπές) για κατανεμημένη παραγωγή ενέργειας, ενώ πολλές αγροτικές κοινότητες έχουν επιτύχει ενεργειακή αυτάρκεια που αποτελεί πλέον εθνικό στόχο έως το 2040.
Οκτώ χρόνια μετά την κρίση της πανδημίας, η Ευρώπη εξακολουθεί να αγωνίζεται να προσαρμοστεί στη νέα πραγματικότητα και να επιστρέψει στην ανάπτυξη. Οι ανισότητες μεταξύ του Ευρωπαϊκού Νότου και του Βορρά έχουν αυξηθεί, αλλά και τα κινήματα αλληλεγγύης, ενώ οι χώρες της Ευρωζώνης έχουν αναλάβει τολμηρές πρωτοβουλίες για την από κοινού αντιμετώπιση του δημόσιου χρέους. Τουλάχιστον τώρα, φαίνεται ότι είμαστε καλύτερα εξοπλισμένοι για να «ακούσουμε» το μέλλον, καθώς η κουλτούρα του 3S έχει δημιουργήσει βάσιμες ελπίδες.
Ωστόσο, έχουν περάσει μόλις οκτώ χρόνια, είναι ακόμη πολύ νωρίς για να αισιοδοξούμε με βεβαιότητα…
Το γράμμα από το μέλλον είναι μία κλασσική μέθοδος για την παρουσίαση ενός σεναρίου για το μέλλον. Ο σκοπός των σεναρίων δεν είναι να προβλέψουν με ακρίβεια αλλά να παρουσιάσουν μία πιθανή από τις εκατομμύρια εναλλακτικές κατευθύνσεις που μπορεί να πάρει το μέλλον, και να δώσουν το έναυσμα για προβληματισμό και σχεδιασμό κατάλληλων στρατηγικών για να διευκολύνουμε ένα επιθυμητό ή να αποτρέψουμε ένα ανεπιθύμητο μέλλον.
______________________
Επαμεινώνδας Χριστοφιλόπουλος
Ο Επαμεινώνδας είναι κάτοχος της έδρας UNESCO on Futures Research, που φιλοξενείται από το Ίδρυμα Τεχνολογίας και Έρευνας (ΙΤΕ) και είναι επικεφαλής της Μονάδας Προοπτικής Διερεύνησης & Εργαλείων στο δίκτυο ΠΡΑΞΗ.
Έχοντας ακαδημαϊκό υπόβαθρο στη Φυσική, τις Περιβαλλοντικές Σπουδές, τις Διεθνείς Σχέσεις και την Προοπτική Διερεύνηση, ο Επαμεινώνδας εργάστηκε αρχικά στον τομέα της μεταφοράς τεχνολογίας και έχει συντονίσει πολλά έργα καινοτομίας στην Ανατολική Ευρώπη, τη Μέση Ανατολή, τη Λατινική Αμερική, την Ασία και κυρίως την Κίνα, όπου πέρασε σημαντικό χρόνο τα τελευταία 10 χρόνια. Από το 2010, ο Επαμεινώνδας επικεντρώνεται στον τομέα της έρευνας για το μέλλον, ενώ τα ενδιαφέροντά του περιλαμβάνουν την ανάπτυξη σοβαρών παιχνιδιών για την προοπτική διερεύνηση, το μέλλον της εργασίας, την προώθηση της έννοιας του αλφαβητισμού για το μέλλον, και την παροχή εκπαιδευτικών εργαστηρίων.
Είναι πιστοποιημένος Future Strategist, μέλος του World Future Society (WFS), αντιπρόεδρος του Ευρωπαϊκού Δικτύου Προοπτικής Διερεύνησης (FEN) και συμπροεδρεύων του ελληνικού τμήματος του Millenium Project, ενός think tank με έδρα την Ουάσιγκτον, που συντονίζει μελέτες προοπτικής διερεύνησης.
[1] Αυτό είναι ένα έργο μυθοπλασίας. Τα ονόματα, οι χαρακτήρες, τα μέρη και τα περιστατικά είναι είτε προϊόντα της φαντασίας του συγγραφέα είτε χρησιμοποιούνται πλασματικά. Οποιαδήποτε ομοιότητα με πραγματικά γεγονότα, τοποθεσίες ή άτομα, είναι εντελώς συμπτωματική.
[2] Ισπανικά, σημαίνει “Δεν υπάρχει αύριο”, περιγράφει την τοπική κουλτούρα του να ζεις για το σήμερα χωρίς να νοιάζεσαι για το μέλλον.
[3] Sustainability, Self-sufficiency, and Social Accountability
[4] Υπεύθυνες Επενδύσεις είναι οι επενδύσεις που πραγματοποιούνται από εταιρείες, οργανισμούς και κεφάλαια και συνδυάζουν μετρήσιμες, ευεργετικές κοινωνικές ή περιβαλλοντικές επιπτώσεις παράλληλα με την οικονομική απόδοση.
[5] Business + Leisure = Bleisure
