Cinematic Odyssey #59: Οι ταινίες της εβδομάδας!
Στις ταινίες της εβδομάδας θα έρθουμε αντιμέτωποι με διάφορα ερωτήματα, διαχρονικά και ουσιώδη: Τι σημαίνει να κρίνεις; Πότε η λογική γίνεται άλλοθι; Και πόσο εύκολα μπορεί ένας κανονικός άνθρωπος να γίνει άδικος;
12 Angry Men (1957. Sidney Arthur Lumet)
Σε μια από τις διαχρονικότερες ταινίες που έχουν φτιαχτεί “12 Angry Men “, η ιστορία εκτυλίσσεται σχεδόν εξ ολοκλήρου μέσα σε μια αίθουσα ενόρκων, έναν χώρο που αρχικά μοιάζει ουδέτερος, αλλά σύντομα μετατρέπεται σε πεδίο ηθικής σύγκρουσης. Δώδεκα άντρες καλούνται να αποφασίσουν για τη ζωή ενός νεαρού, κατηγορούμενου για φόνο. Η πρώτη ψηφοφορία είναι σχεδόν αυτόματη καθώς καταλήγει σε έντεκα να υποστηρίζουν ενοχή, και μόνο μία αμφιβολία. Η βιασύνη φαίνεται να κυριαρχεί, καθώς οι ένορκοι δεν ενδιαφέρονται για την αλήθεια, αλλά για την επιστροφή στην καθημερινότητά τους. Η δικαιοσύνη παρουσιάζεται εξαρχής ως τυπική διαδικασία, όχι ως ηθική ευθύνη. Ο Ένορκος Νο. 8 δεν προβάλλει ως σωτήρας, αλλά ως ενοχλητική παρουσία, μιας και δεν προσφέρει εναλλακτική αφήγηση, αλλά προσφέρει ερωτήσεις. Καθώς επανεξετάζονται τα στοιχεία, η ταινία αποδομεί την έννοια της αυτονόητης ενοχής. Κάθε μάρτυρας, κάθε απόδειξη, αποδεικνύεται εύθραυστη και στο προσκήνιο έρχονται οι χαρακτήρες, κουβαλώντας τους φόβους τους, τις προκαταλήψεις τους καθώς και τις προσωπικές τους πληγές. Η φιλοσοφία της ταινίας δεν αφορά τόσο την αθωότητα του κατηγορούμενου, όσο την ενοχή των κριτών.
Η δικαιοσύνη όπως αναπαριστάται εδώ, δεν αποτυγχάνει από κακή πρόθεση, αλλά από αδιαφορία και εγωισμό. Η λογική λειτουργεί ως εργαλείο κάθαρσης, όχι επειδή αποκαλύπτει την αλήθεια, αλλά επειδή ξεσκεπάζει το ψέμα που λέει ο καθένας στον εαυτό του. Εν τέλει όμως, η αθώωση δεν φέρνει θρίαμβο. Οι ένορκοι φεύγουν σιωπηλοί, σχεδόν ντροπιασμένοι δίνοντας στην ταινία μια πικρή επίγευση: η δικαιοσύνη σώθηκε αυτή τη φορά, αλλά μόνο επειδή ένας άνθρωπος τόλμησε να αμφιβάλει. Και το ερώτημα παραμένει, παρακινώντας μας να αναρωτηθούμε : πόσες φορές δεν τολμά κανείς;
______________________
The Verdict (1982, Sidney Arthur Lumet)
Ο Φρανκ Γκάλβιν στην αρχή της ταινιας “The Verdict “ εμφανίζεται ως σκιά του εαυτού του. Πρώην επιτυχημένος δικηγόρος, τώρα περιφέρεται σε μπαρ και χαμένες υποθέσεις, ζώντας από ψίχουλα συμβιβασμών. Όταν λοιπόν του ανατίθεται μια υπόθεση ιατρικής αμέλειας, όλα δείχνουν προδιαγεγραμμένα, καθώς όλοι πιστεύουν πως μια οικονομική αποζημίωση μαζί με μια σιωπηλή συμφωνία θα είναι η λύση του προβλήματος, δίνοντας χώρο για άλλη μια ήττα χωρίς μάχη. Η αδικία εδώ έχει πλήρως κανονικοποιηθεί. Η κυρία υπόθεση της ταινίας, αφορά μια γυναίκα που έμεινε σε μόνιμη κωματώδη κατάσταση μετά από ιατρικό λάθος. Έτσι λοιπόν, η ίδια δεν έχει φωνή, είναι παρούσα μόνο ως σώμα. Κι όμως, αυτή η σιωπή λειτουργεί καταλυτικά καθώς ο Γκάλβιν αρχίζει να βλέπει στην υπόθεση όχι μια ευκαιρία επιβίωσης, αλλά μια τελευταία δυνατότητα να επαναπροσδιορίσει τον εαυτό του. Η άρνησή του να συμβιβαστεί είναι πράξη αυτοκαταστροφική, αλλά και βαθιά ηθική. Η δίκη αποκαλύπτει ένα σύστημα που προστατεύει τον εαυτό του. Οι αντίπαλοι δεν είναι κακοί, αλλά ψυχρά αποτελεσματικοί, η αλήθεια δεν απορρίπτεται, απλώς την διαχειρίζονται με έναν επωφελή τρόπο. Η φιλοσοφία της ταινίας εστιάζει στη σύγκρουση ανάμεσα στη δικαιοσύνη ως αξία και στη δικαιοσύνη ως επάγγελμα. Ο δικηγόρος χάνει συνεχώς έδαφος, όμως κάθε ήττα τον φέρνει πιο κοντά στον πυρήνα της ανθρώπινης αξιοπρέπειας.
Η ταινία μας δείχνει την ευαλωτότητα αλλά και την ικανότητα της ψυχής να αντιστέκεται. Ο Γκάλβιν, με κάθε μικρό βήμα του, με κάθε λέξη που βγαίνει διστακτικά από τα χείλη του, μας υπενθυμίζει ότι η πίστη στη δικαιοσύνη δεν χρειάζεται να είναι ορμητική ή απόλυτη· είναι αρκετό να είναι ακέραια για μια στιγμή, να σηκώσει ένα βάρος που άλλοι θεωρούν αδύνατο. Η δύναμη βρίσκεται στην ατομική επιλογή να σταθείς όρθιος, να επιμείνεις στην αλήθεια και να δείξεις ότι η ανθρώπινη αξιοπρέπεια δεν μπορεί να θρυμματιστεί. Η ταινία μοιάζει με έναν καθρέφτη, μιας και αντικατοπτρίζει την αδυναμία μας να ελέγχουμε τα πάντα, αλλά και την ικανότητά μας να επιλέγουμε, έστω στιγμιαία, το σωστό. Κάθε δισταγμός, κάθε αμφιβολία του Γκάλβιν, κάθε μικρό του θάρρος γίνεται μια συμβολική νίκη της ανθρώπινης ηθικής πάνω στην αδικία.
______________________
Rope (1948, Alfred Hitchcock)
Το “Rope” ξεκινά με έναν φόνο που διαπράττεται σχεδόν αδιάφορα. Δύο νεαροί διανοούμενοι σκοτώνουν έναν φίλο τους όχι από πάθος, αλλά από ιδεολογική πεποίθηση, μιας και πιστεύουν ότι ανήκουν στους ανώτερους, άρα δικαιούνται να αφαιρούν ζωές. Το πτώμα κρύβεται σε ένα μπαούλο στο κέντρο του σαλονιού, γύρω από το οποίο οργανώνεται ένα κοσμικό δείπνο. Ο χώρος λειτουργεί σαν ηθική παγίδα, καθώς το μπαούλο μετατρέπεται σε έπιπλο καθημερινής χρήσης, σύμβολο της κανονικοποίησης του εγκλήματος. Οι καλεσμένοι συζητούν ανέμελα, αγνοώντας ότι η διανόηση και ο πολιτισμός τους ακουμπούν κυριολεκτικά πάνω σε έναν νεκρό. Ο Χίτσκοκ δημιουργεί μια αποπνικτική ατμόσφαιρα όπου η ένταση δεν προκύπτει από την αποκάλυψη, αλλά από την αναμονή της συνειδητοποίησης. Ο Φίλιπ καταρρέει με αργό και βασανιστικό τρόπο. Το σώμα του προδίδει την ενοχή που το μυαλό του προσπαθεί να φιμώσει, καθώς κάθε νευρική κίνηση, κάθε σπασμωδική ανάσα μοιάζει να ψιθυρίζει όσα οι λέξεις δεν μπορούν να εκφράσουν. Αντίθετα, ο Μπράντον ενσαρκώνει την αλαζονεία της ψυχρής, καθαρής λογικής· η ευφυΐα του γίνεται τείχος απέναντι στην ενοχή, η λογική του μέτρο υπεροχής πάνω στον κοινό άνθρωπο. Είναι αξιοπερίεργο το πώς δεν μετανοεί, μιας και δεν βλέπει το θύμα ως ίσο, αλλά ως μέσο για να αποδείξει τη δική του υπεροχή, αναπαράγοντας με τρόπο σατανικό την ιδέα του Νίτσε για τον υπεράνθρωπο, που κατασκευάζει τη δική του ηθική και αγνοεί τις συνέπειες για τους άλλους. Ο Φίλιπ και ο Μπράντον δεν είναι μόνο χαρακτήρες, αλλά είναι υποδείγματα της ανθρώπινης ψυχής αντιμέτωπης με τη θεωρία και τη δύναμη της λογικής. Ο ένας υποκύπτει στην ενοχή, ο άλλος παραμένει ανένδοτος, έτσι, μέσα από αυτή τη διαφορά, η ταινία στήνει έναν διάλογο για την ηθική της γνώσης και την ευθύνη που φέρει η ευφυΐα.
Το Rope πέρα από ένα ψυχολογικό θρίλερ, είναι μια φιλοσοφική προειδοποίηση, πως όταν η λογική αποσυνδεθεί από την ηθική και η σκέψη πιστέψει ότι η υπεροχή εξαγοράζει τη ζωή, η καταστροφή δεν αργεί να έρθει. Και εκεί, στο απόλυτο αίσθημα αναμονής και έντασης, ο θεατής αντικρίζει τη μεγαλύτερη αλήθεια της ταινίας, πως η δύναμη της θεωρίας και της ιδέας είναι αδύνατον να παραμείνει ουδέτερη, μιας και η ανθρώπινη ευθύνη είναι το μόνο φρένο στην καταστροφική της πορεία. Ο υπεράνθρωπος του Νίτσε μεταμορφώνεται από φιλοσοφική ιδέα σε ένα δραματικό δίδαγμα, πως η αυτοανακηρυσσόμενη ανωτερότητα χωρίς ηθική και χωρίς αναγνώριση της ζωής των άλλων οδηγεί στην τραγωδία.
______________________
