Είδαμε το Mayak της Maria Saakyan στην online εκδοχή του Berwick Film & Media Arts Festival!
Κάποτε είχαμε πατρίδα και τη νομίζαμε μοναδική,
Μες στο χάρτη όποιος κοιτάξει κάπου θα τη βρει:
Δεν μπορούμε να πάμε τώρα εκεί, αγάπη,
δεν μπορούμε να πάμε εκεί τώρα.
Από το Προσφυγικό Μπλουζ του Γ. Χ. Ώντεν, στο Πένθιμο Μπλουζ
(Μτφρ.: Ερρίκος Σοφράς, Εκδόσεις Κίχλη, 2015)
Η Lena (Anna Kapaleva) ταξιδεύει από τη Μόσχα στην πατρίδα της στη Βόρεια Αρμενία. Η επιθυμία της να επιστρέψει πίσω στη Μόσχα μαζί με τους συγγενείς της ανακόπτεται από τον πόλεμο που ξεσπά. Ένα τοπίο άχρονο, εναλλασσόμενο με γρήγορο μοντάζ, ομιχλώδη τοπία και ποιητικά αισθήματα ορθώνεται απέναντι στους εκκωφαντικούς κρότους του πολέμου. Η ανάγκη για ελευθερία και η επίτασή της με ποιητικά σχήματα σε αποβάθρες τρένων δίνει ώθηση στην επανεξέταση της πραγματιστικής οπτικής της Lena. Πράγματι, η συναισθηματική ένταση των γεγονότων αποκτά μία αρχειακή θέαση – γεγονός που καθορίζει η ίδια η αντιμετώπιση της κεντρικής ηρωίδας, πλαισιωμένη από την αγωνία της απώλειας και της επιβίωσης μαζί με αβέβαιες υποσχέσεις για ένα καλύτερο μέλλον.
Με τα παραπάνω ως βάση, ξεκινά το Mayak (Ο Φάρος) της Maria Saakyan, μία ταινία του 2006 που παρουσιάστηκε φέτος στο πρόγραμμα του Φεστιβάλ Berwick, συνυφαίνοντας εκστατικές χορευτικές σκηνές που θυμίζουν τα χορογραφημένα και επαναλαμβανόμενα «βήματα» στην ταινία Το χρώμα του ροδιού (1969) του, επίσης αρμενικής καταγωγής, σοβιετικού σκηνοθέτη Σεργκέι Παρατζάνωφ. Η ποιητικότητα παίζει καθοριστικό ρόλο και στις δύο περιπτώσεις: από τη μία οι ποιητικές αναλογίες που αναζητά η Lena στο Φάρο προκειμένου να προσεγγίσει την προσφυγική της υπόσταση και από την άλλη η ζωή ενός ποιητή – ή, όπως τονίζει ο Παρατζάνωφ πριν την αρχή της ταινίας, ένα είδος δέους που επιτρέπει τη θέαση του εσωτερικού κόσμου του ποιητή. Προκειμένου να προσεγγίσει τις διακυμάνσεις της ψυχής, ο Παρατζάνωφ προστρέχει στην παράδοση των Αρμενίων τροβαδούρων (“ashough”) – κάτι που η Saakyan προσεγγίζει μέσω των ισχυρών συγγενικών δεσμών, της μνήμης και του αισθήματος αναμονής. Μαζί με την ποιητικότητα – που σε πρώτη ανάγνωση παραπέμπει στον Αντρέι Ταρκόφσκι –, στο Mayak ενδιαφέρον παρουσιάζει η ίδια η στάση της πρωταγωνίστριας που σε σημεία υιοθετεί τη στάση μίας τριτοπρόσωπου αφηγητή – ενίοτε συναισθηματικά αμέτοχης ή ίσως αγωνιωδώς γαλήνιας. Σιωπηλή ή με ποιητικές επαναλήψεις, εντείνει την αγωνία του αβέβαιου εν καιρώ πολέμου.
Το Mayak μπορεί να τοποθετηθεί σε ένα πλαίσιο που συνδυάζει ντοκιμαντέρ και μυθοπλασία – όχι μόνο λόγω της επανάχρησης αρχειακού υλικού αλλά και λόγω της ιστορίας της ίδιας της Saakyan η οποία, γεννημένη στην Αρμενία, μεγάλωσε στη Ρωσία από τα δώδεκα της χρόνια, σπουδάζοντας κινηματογράφο στο Ινστιτούτο Κινηματογράφου Γερασίμωφ. Αξιοσημείωτο το γεγονός πως η Saakyan είναι η πρώτη γυναίκα σκηνοθέτης που ολοκληρώνει ταινία μεγάλου μήκους στην ιστορία του αρμενικού κινηματογράφου.
Στο πλαίσιο του φεστιβάλ, η παραγωγός της ταινίας Victoria Lupik, η κριτικός κινηματογράφου και επιμελήτρια Carmen Gray και ο σκηνοθέτης και παραγωγός ταινιών Daniel Bird συναντήθηκαν διαδικτυακά και συζήτησαν την οπτική του Mayak πλαισιώνοντάς το με νέα δεδομένα γύρω από την αποκατάσταση και τη διαχείριση οπτικοακουστικού και αρχειακού υλικού, μιας και το αρχικό αρνητικό της ταινίας δεν είναι πλέον διαθέσιμο. Αξιοσημείωτη είναι η σύνδεση με το κινηματογραφικό παρελθόν (Parajanov, μεταξύ άλλων) αλλά και η έμφαση στη μετατόπιση πληθυσμών λόγω πολέμου, πολιτικών, κοινωνικών και οικονομικών δυσχερειών.
*Σημείωση: Ευχαριστώ προσωπικά τη Natasha Palmer και την ομάδα του Berwick Film & Media Arts Festival (BFMAF) για την πρόσβαση στο φετινό φεστιβάλ.
