Bιβλιοπροτάσεις #5: 2+2+1(για αρχάριους, advanced και έμπειρους αναγνώστες)

Επιστροφή στην κανονικότητα και στο χλιαρό φθινοπωράκι που προς το παρόν μας δροσίζει και πότε πότε μας ζεσταίνει, κρυμμένος σε ένα από τα αγαπημένα μου στέκια και τα πιο καλαίσθητα μαγαζιά στη Θεσσαλονίκη (για το Γιουκάλι μιλάω φυσικά), σας παρουσιάζω μία ακόμα σειρά από βιβλία, με μόνο κοινό χαρακτηριστικό αυτή τη φορά την ευαναγνωσιμότητα τους και, τουλάχιστον στην περίπτωση των τριών τελευταίων, τον βαθιά αναστοχαστικό, αλλά και σαρκαστικό τους χαρακτήρα.

______________________

Το θεώρημα του παπαγάλου (Denis Guedj) 

Δεν θα σας μιλήσω για καμία λογοτεχνική αποκάλυψη, για κανένα σπουδαίο τεχνούργημα, και σε καμία περίπτωση για ένα μυθιστόρημα που μπορεί να συγκαταλεχθεί σε λίστες μαζί με άλλα σπουδαία έργα. Θα σας μιλήσω, όμως, για μία ανάμνηση και για το πώς (σ’ αυτήν, όπως και σε πολλές άλλες περιπτώσεις) η λογοτεχνία αξιοποιείται απλώς ως ένα μέσο για την παρουσίαση γεγονότων, προσωπικοτήτων, άλλων έργων ή ρητών/άφατων ιστοριών. 

Καλοκαίρι, πριν τουλάχιστον 16 χρόνια, από τα πρώτα που άρχισα να καταβροχθίζω βιβλιοθήκες. Τότε, σαν παιδάκι, λάτρευα τα μαθηματικά. Ε, και δεν διαβάζεις το θεώρημα του παπαγάλου, μου πρότεινε μια ξαδέρφη μου. Αυτό και έκανα. Για την ακρίβεια, το διάβασα μονομιάς, μέσα σε ελάχιστες μέρες. Το βιβλίο αυτό, που λογοτεχνικά πρόκειται για μια μάλλον αρκετά υποδεέστερη εφηβική απομίμηση βιβλίων του τύπου ‘Κώδικας Ντα Βίντσι’ (παρεμπιπτόντως, μάλλον ποτέ δεν θα πρότεινα αυτό το βιβλίο), καταφέρνει με έναν υπέροχα απαλό και γλυκό τρόπο να κάνει ένα γρήγορο, όσο και λεπτομερές τηρουμένων των αναλογιών, πέρασμα στην ιστορία των μαθηματικών, σταματώντας σε κομβικές της στιγμές και υπογραμμίζοντας τη σημαίνουσα επιστημονική δουλειά πολλών ιδιοφυών του χώρου, δίνοντας επιπλέον στοιχεία από τη ζωή τους. Θα το συγκατάλεγα στην εκπαιδευτική υποκατηγορία της λογοτεχνίας και θα το πρότεινα για τους αρχάριους λάτρεις βιβλίων μυστηρίου, που ίσως να θέλουν και μια γερή δόση επιστημονικότητας για τους συντηρηθεί το ενδιαφέρον. ΥΣ. Ακόμα θυμάμαι την εντύπωση που μου είχαν κάνει τα κεφάλαια που αφορούσαν τον πρίγκιπα των μαθηματικών Gauss, αλλά και τον σπουδαίο αδικοχαμένο Abel. 

______________________

Ο αναρχικός των δύο κόσμων (Ursula Le Guin)

Λογοτεχνία του φανταστικού, στην οποία δεν είμαι ιδιαίτερα ειδήμων. Λογοτεχνία της δυστοπίας παράλληλα, στην οποία έχω κάνει εκτενείς μελέτες. Το συγκεκριμένο βιβλίο εντάσσεται περισσότερο στην πρώτη κατηγορία, παρά στη δεύτερη. Κι αυτό γιατί στόχος του είναι να σχεδιάσει από την αρχή έναν καινούριο κόσμο κι όχι να αντιπαραβάλλει μία αντι-πραγματικότητα ή μία πιθανή πραγματικότητα, άμεσο γέννημα κι αποτέλεσμα της παρούσας, σε μια προσπάθεια ολιστικής ή μη (ή μη κυρίως) κριτικής κοινωνικοπολιτικών συνθηκών και αποφάσεων, παρόλο που η ατμόσφαιρα παραμένει καθ’ όλη τη διάρκεια του αναγνώσματος (αποστασιοποιημένα) δυστοπική. Η πλοκή περιστρέφεται γύρω από την ζωή ενός νεαρού επιστήμονα, γεννημένου στον φτωχό και δίχως πολλούς φυσικούς πόρους δορυφόρο (Ανάρρες) μίας υποτιθέμενης ‘Γαίας’, στον οποίο έχει εγκαθιδρυθεί ένα πολιτικό καθεστώς εξ ολοκλήρου αναρχικό, με αντίστοιχες ‘ιδεοληπτικές’ (σημασιακές/φαντασιακές) επιπτώσεις σ’ ολόκληρη την κοινωνία του. Από την άλλη, στην Γαία (Ούρας το όνομα της, για την ιστορία) κυριαρχούν δύο αντίπαλες υπερδυνάμεις, ο πατριαρχικός καπιταλισμός από τη μία (κράτος A-Io) και ο αυταρχικός ‘κομμουνισμός’ από την άλλη (κράτος Thu). Κύριο σημείο τριβής της πλοκής είναι η κρινόμενη ως αναγκαστική μετάβαση του ήρωα από την Ανάρρες στο κράτος A-Io με στόχο την εξέλιξη μίας επιστημονικής θεωρίας που ο ίδιος, ως φυσικός με μεγάλα φόντα, αλλά λίγη υποστήριξη από το ιδεοληπτικό κράτος της Ανάρρες, πιστεύει ότι βρίσκεται κοντά να τελειοποιήσει. Μέσα από την ιστορία του, η συγγραφέας προβάλλει τις διαφορές των δύο κόσμων (όπως τους φαντάζεται), εστιάζοντας σαφώς στην απανθρωπιά του καπιταλιστικού συστήματος (δικαιολογώντας εμμέσως πλην σαφώς τις αξιακές υπερβολές του αναρχικού συστήματος της Ανάρρες), ενώ φαίνεται ότι το μόνο αρνητικό που εντοπίζει στο καθεστώς της Ανάρρες είναι η μη δυνατότητα προσωπικής εξέλιξης κι επομένως ο ασφυκτικός κλοιός που περιβάλλει κάθε προσπάθεια επιστημονικής προόδου μη ευθυγραμμισμένης με τον αξιακό κόσμο του αναρχισμού. Παρόλο που εκπλήσσομαι με τα διθυραμβικά σχόλια που κατά καιρούς διαβάζω για το συγκεκριμένο πόνημα, δεν μπορώ παρά να ομολογήσω ότι πρόκειται για ένα πολύ καλό ανάγνωσμα με εξαιρετικά αφηγηματικά στοιχεία και έναν προσεκτικά σχεδιασμένο κόσμο, το οποίο όμως μοιάζει αρκετά ανισοβαρές για να διεκδικεί περισσότερες δάφνες ως προς την πολιτική του διορατικότητα. Παρεμπιπτόντως, ο κόσμος του προλεταριάτου (Thu) αναφέρεται ελάχιστα, ενώ οι οικονομικές αλληλεπιδράσεις μεταξύ των κόσμων παραμένουν (δημιουργικά) ασαφείς. Ένα καλό βιβλίο φαντασίας με πολιτικά στοιχεία, ένα καλό βιβλίο για εισαγωγή στην πολιτική κριτική σκέψη. 

______________________

O Μαιτρ και η Μαργαρίτα (Mikhail Bulgakov)    

Η ιστορία του Faust του Johann-Wolfgang von Goethe, πατριάρχη θα έλεγε κανείς της γερμανικής γλώσσας, ήταν πάντα μία από τις ιστορίες που με συγκλόνιζε και μάλλον συγκλόνιζαν ανέκαθεν τον κόσμο της τέχνης, με συνέπεια την εμφάνιση παραλλαγών του ή έργων εμπνευσμένων απ’ αυτή. Μία από τις τελευταίες είναι το βιβλίο του Mikhail Bulgakov, το οποίο έμελλε να γίνει μία από τις κορυφαίες πολιτικές σάτιρες που έχουν γραφτεί κατά τη (μετα)σταλινική περίοδο. Πρόκειται για ένα έργο με σαφή, αλλά και ασαφή δομή, με κύριους ήρωες το διάβολο που επισκέπτεται (χωρίς σαφή λόγο) την Μόσχα, τον Μαιτρ, έναν αποτυχημένο συγγραφέα, και τη Μαργαρίτα, την αγαπημένη του Μαιτρ. Ο διάβολος μέσα σε λίγες μέρες καταφέρνει να φέρει την Μόσχα σε κατάσταση χάους, να εξουθενώσει τον Μαιτρ και να στέψει την Μαργαρίτα βασίλισσα του στον ετήσιο χορό που διοργανώνει. Κυρίως όμως, καταφέρνει ως κύριος φορέας του βαθιά ειρωνικού και σατυρικού λόγου του Bulgakov να αναδείξει πληγές της ρωσικής κοινωνίας και του καθεστώτος που τη βάραινε, χλευάζοντας τις καθεστωτικές πρακτικές της λογοκρισίας, τη βαριά γραφειοκρατία, όπως και τη βαθμιαία ή μη προσαρμογή της πάλαι ποτέ ρωσικής αστικής τάξης στα νέα δεδομένα, με σκοπό να μην χάσουν τα προνόμια και τις θέσεις τους (όπως και συνέβαινε). Πρόκειται για ένα φανταστικό (με διπλή έννοια) σατυρικό βιβλίο, εξαιρετικά ευχάριστο, χωρίς να στερείται οξείας κριτικής πολιτικής ματιάς επί των καταστάσεων που βίωσε ο ίδιος ο συγγραφέας. Ο λόγος ρέει χάρη στην ενσωμάτωση πολλών στοιχείων ειρωνείας σε συνδυασμό με την ύπαρξη πολύ λεπτής γραμμής μεταξύ του πραγματικού και του φανταστικού, κάτι που κάνει την αφήγηση αρκετά ρευστή και με έναν ενθουσιώδη τρόπο εθιστική. Θα τολμούσα να ισχυριστώ ότι πρόκειται για ένα από τα βιβλία που δεν συγκαταλέγονται στον ρωσικό αντικομμουνισμό απλά και μόνο επειδή συνιστούν σάτιρα των κακώς κειμένων. Στο κάτω κάτω, οφείλει ή όχι να υφίσταται ελευθερία του λόγου, της κριτικής και της σάτιρας σε ένα ιδανικό καθεστώς; 

______________________

Έλμερ Γκάντρι (Lewis Sinclair)

«Παιδί μιας αγροτικής κοινότητας του Κάνσας, ο Έλμερ θέλει να κατακτήσει τα πάντα – δόξα, χρήμα, γυναίκες και πάνω απ’ όλα εξουσία. Αντιλαμβανόμενος ότι τίποτα δεν είναι πιο ισχυρό και εθιστικό από την εξουσία του άμβωνα, θα δοκιμάσει την τύχη του ως πάστορας, βοηθός μιας αυτοχρισμένης προφήτριας, γκουρού της Νέας Σκέψης, ξανά πάστορας. Όταν η δεύτερη προσπάθειά του να σταδιοδρομήσει στην οργανωμένη εκκλησία στεφθεί από επιτυχία, θα συλλάβει τη δική του Μεγάλη Ιδέα: Να ενώσει υπό την ηγεσία του την προτεσταντική Αμερική εναντίον του Δαρβίνου, των άθεων, των αλλόθρησκων, των κυριακάτικων εκδρομών, των αρνητών της ποτοαπαγόρευσης» (από το οπισθόφυλλο του βιβλίου)

Ένα ακόμα βιβλίο που επιχειρεί να ρίξει τα κριτικά του βέλη απέναντι σε μια κοινωνία (ή ανθρώπινη πραγματικότητα) διεφθαρμένη, εστιάζοντας στον εκκλησιαστικό κλήρο, με ό,τι αυτό συνεπάγεται. Ένα ακόμα βιβλίο; Όχι ακριβώς. Το θέμα είναι αρκετά ιδιαίτερο, λεπτό, επιτίθεται σε έναν κόσμο που παραμένει ακόμα και στις μέρες μας στο απυρόβλητο λόγω της βαθιάς προσκόλλησης του ανθρώπου στο θείο (ή στην ελπίδα του θείου – της μεταθανάτιας λύτρωσης), ωστόσο το κάνει με έναν ανάλαφρο τρόπο, ισορροπημένα σατυρικό, αναδεικνύοντας το βάθος των ανθρώπινων παθών, αλλά και της ανθρώπινης ανοησίας όταν παρεμβάλλεται στην κρίση μία τόσο βαθιά ριζωμένη εμμονή όπως αυτή της πίστης. Μάλιστα, δεδομένης της εποχής συγγραφής αυτού του έργου, αξίζει να θεωρείται ριζοσπαστικό, καθώς προκαλεί το κοινό συναίσθημα και επιτρέπει στην κριτική σκέψη να εκταθεί στις πολιτικές προεκτάσεις της δράσης του κλήρου. Τέλος, πρόκειται για ένα πολύ ευανάγνωστο έργο, δεδομένου μάλιστα του όγκου του. Για μένα, ωστόσο, δεν ξεφεύγει πολύ από την ‘αμερικανικότητα’ του, ό,τι κι αν σημαίνει αυτό. 

______________________

Κόσμος (Witold Gombrowicz) 

Το 5 πάντα είναι το αγαπημένο μου βιβλίο. Κι αυτή τη φορά θα προτείνω τον «Κόσμο», ένα από τα τελευταία βιβλία που πραγματικά με συγκλόνισαν και με ανάγκασαν να διαβάσω ολόκληρη την βιβλιογραφία του συγγραφέα. Δεν πρόκειται για την πλοκή, η οποία είναι οριακά αδιάφορη, τυπική, υποδεικνύοντας ότι ο συγγραφέας εμφανώς δεν ενδιαφέρεται να αναλύσει περαιτέρω τους χαρακτήρες, το σκηνικό, το περιβάλλον. Η ιστορία περιστρέφεται γύρω από τη συνάντηση δύο νεαρών φίλων που, προσπαθώντας να ξεφύγουν από την ανιαρή και τετριμμένη ζωή τους, αποφασίζουν να παραθερίσουν σε μια οικογενειακή πανσιόν στην πολωνική εξοχή. Το παράλογο, η γραφικότητα, η ειρωνεία, αλλεπάλληλα σουρεαλιστικά στοιχεία με καταλύτη την ανθρώπινη βλακεία και την αλλοπρόσαλλη συμπεριφορά, οι αντιθέσεις ανάμεσα στον κόσμο της εξοχής και τον αστικό κόσμο, η συνεχής πάλη που επάγει στον αναγνώστη με την μηδενιστική του προσέγγιση που συχνά εμπλουτίζεται με ρομαντικά στοιχεία, η αδυναμία αναγνώρισης πολιτικής, ηθικής, φιλοσοφικής ματιάς στο έργο, η πολυσημία και ο ταυτόχρονος μηδενισμός του, όλα αυτά τα στοιχεία καθιστούν το συγκεκριμένο έργο ένα στολίδι. Ανεπιφύλακτα συστημένο για έμπειρους αναγνώστες, με την προϋπόθεση να προσεγγίσουν το έργο αφήνοντας στην άκρη κάθε προσδοκία για κάθε τι αναμενόμενο, ταμπελιασμένο ή στρωτό. 

Αυτές οι ολίγες ήταν οι προτάσεις μου γι’ αυτόν τον μήνα, μείνετε συντονισμένοι και, προς θεού και προς διαβόλου, διαβάζετε, κάνει καλό!

______________________